Kuratorium Oświaty w Szczecinie

Użyteczny charakter jakości w edukacji ma kontekst międzynarodowy. Związany on jest z przyjęciem Polski do struktur Unii Europejskiej. W tym aspekcie szczególnego znaczenia nabiera wartość i jakość polskich zasobów pracy w perspektywie swobodnego przepływu siły roboczej na europejskim rynku pracy oraz porównywalności, uznawalności kompetencji ogólnych i zawodowych.

Kształcenie zaliczane jest do dziedziny usług i przy ocenie jakościowej instytucji oświatowych obowiązują te same kategorie pojęciowe jak w instytucji gospodarczej. Czynniki współzawodnictwa w oświacie nabierają w dobie globalizacji coraz większego znaczenia. Produktem przedsięwzięć edukacyjnych jest pożądane przez klientów wykształcenie, umiejętności oraz uprawnienia. Najbardziej stymulującym dla klientów motywem korzystania z usług edukacyjnych danej instytucji jest uzyskanie przez nią znaku jakości przyznanego przez znaną organizację certyfikacyjną.

W dziedzinie edukacji, a w szczególności w instytucjach kształcenia i doskonalenia zawodowego zachodzą olbrzymie zmiany. Zostały one wywołane przez zmiany występujące w niemal wszystkich obszarach gospodarki. Jakość instytucji oświatowej we wszystkich jej profilach stanie się czynnikiem decydującym o jej pozycji na rynku. Instytucje, które posiadają już certyfikat jakości, mają aktualnie pewną przewagę na rynku w stosunku do konkurencji.

Jakość jest definiowana w zależności od punktu widzenia osoby formułującej definicję.

Oprócz aspektu filozoficznego, można ją rozpatrywać pod względem:
- socjologicznym, jako ustosunkowanie się użytkowników do określonych cech jakości;
- humanistycznym, jako kształtowanie warunków życia i pracy sprzyjającej wzrostowi poziomu kultury społeczeństwa;
- technicznym, jako preferowanie określonych właściwości, które należy nadać produktom lub usługom, by spełniały oczekiwania użytkowników/klientów;
- ekonomicznym, jako poprawę wyników finansowych i wzrostu efektywności działania organizacji;
- produkcyjnym, w którym jakość jest rozumiana jako zgodność z przyjętymi standardami;
- marketingowym, traktującym jakość jako przydatność do promocji i reklamy wyrobu lub usługi.

Współczesna koncepcja jakości ma inny charakter, w której źródłem jest człowiek i związana z nim kreatywność oraz innowacyjność, w każdej sferze i na każdym poziomie organizacji.
Budowanie przez wszystkich członków instytucji polityki jakości jest procesem, do którego wymagane jest odpowiednie przygotowanie. Można stwierdzić, że towar lub usługa posiada właściwą jakość wtedy, gdy klient (nasz uczestnik form kształcenia) powraca do nas - a nie idzie do konkurencji oraz poleca nas innym klientom.
Obserwując zmiany zachodzące w oświacie w ostatnich latach, można stwierdzić, że są one spowodowane wymaganiami jakie stawia przed edukacją gospodarka europejska.

Cele polityki edukacyjnej w Europie wiążą się ściśle z przemianami kształcenia zawodowego i ustawicznego oraz utrzymaniem atrakcyjności wyrobów na rynkach światowych. Wymaga to systematycznego podnoszenia jakości, dalszego rozwoju innowacyjności oraz stopniowego przystosowania systemów kształcenia do potrzeb i cech przedsiębiorstw przyszłości o globalnym zasięgu działania.

W tych trendach występują takie zjawiska, jak:
- stale wzrastające wymagania stawiane absolwentom szkół zawodowych (kształcących na poziomie robotnika wykwalifikowanego/czeladnika i technika/mistrza), będące rezultatem transformacji zachodzących zarówno w życiu społeczno-politycznym, jak i gospodarczym;
- wzrost konkurencji miedzy szkołami i placówkami oświatowymi, co zmusza te instytucje do osiągania i dokumentowania jakości oferowanych usług;
- dostosowanie edukacji zawodowej i ustawicznej do potrzeb rynku pracy, która wpływa bezpośrednio na poziom bezrobocia, szczególnie wśród absolwentów szkół;
- monitorowanie losów absolwentów wchodzących na rynek pracy w celu ewaluacji pracy szkoły lub placówki oświatowej.

Systematyczne dostosowywanie edukacji do wymogów i zmian rynków pracy jest warunkiem koniecznym do prawidłowego funkcjonowania gospodarki.

Według J. Bengtssona, eksperta OECD, owe zmiany rynków pracy polegają głównie na2:
- tendencji do integracji różnych nowych technologii, co prowadzi do starzenia się wielu istniejących organizacji pracy, a także struktur umiejętności;
- silnej presji na jakość oraz krótszy cykl życia produktów i usług;
- odchodzenia od tayloryzmu jako podstawy organizacji pracy (tj. zawężania fragmentaryzacji wymagań dotyczących umiejętności pracownika);
- zmniejszaniu się prac o charakterze rutynowym i wymagającym niskich kwalifikacji, w tym istotnych w relacjach międzyludzkich: umiejętność pracy w zespole, kultura osobista, odpowiedzialność za siebie i innych, samodzielność radzenia sobie w nieprzewidzianych warunkach, itp.;
- zwiększaniu się elastyczności organizacji pracy, podniesieniu rangi wszechstronności kwalifikacji pracowników;
- znaczeniu na rynku pracy sektora usług;
- rozbieżnością między podażą umiejętności a popytem na nie, z uwagi na występujące luki umiejętności (niedostosowanie umiejętności absolwentów szkół do wymagań w danym sektorze gospodarki, brak miejsc pracy dla absolwentów o kwalifikacjach nieadekwatnych do potrzeb rynku pracy).

Cechą gospodarki rynkowej ważnej z punktu widzenia relacji między kształceniem ogólnym a zawodowym, traktowanym również w krajach UE jako podstawa, jest6:
- zasada "wysokiej jakości" kształcenia opartego na określonym systemie standardów tej jakości,
- zasada elastyczności kształcenia,
- zasada mobilności.

Zasada mobilności oznacza taką organizację kształcenia zawodowego, która zapewnia wykwalifikowanym absolwentom/pracownikom wykonywanie pracy zgodnie ze swoim wykształceniem na podobnych stanowiskach w różnych miejscach i w różnym czasie. Coraz większego znaczenia nabiera rozwój systemu wzajemnego uznawania dyplomów, świadectw i innych dowodów posiadania kwalifikacji zawodowych.

Zasada elastyczności oznacza taką organizację kształcenia, która pozwala rozszerzać i pogłębiać swoją wiedzę, z uwagi na wykonywaną pracę w stałym i dynamicznie zmieniającym się środowisku pracy. Elastyczne kształcenie - ustawiczne, ma zachęcać do nabywania kompetencji w ciągu całego życia, które nadawałoby wartość kwalifikacjom, niezależnie od sposobów ich zdobywania. Wśród instrumentów zwiększających elastyczność kształcenia zawodowego, należy wymienić kształcenie w systemie modułowym. W elastycznym systemie kształcenia każdy sam kreuje swoją ścieżkę edukacyjną w dochodzeniu do kwalifikacji oraz dowodów ich potwierdzenia.

Zasada wysokiej jakości kształcenia zawodowego jest zasadą, do której Unia Europejska przywiązuje bardzo dużą wagę. Jakość jest sprawą kluczową, jeżeli uczniowie (praktykanci), firmy, organizacje finansujące mają darzyć zaufaniem organizatorów kształcenia i szkolenia zawodowego.

Jakość można zdefiniować - zdaniem W. E. Deminga - klasyka teorii jakości, jako przewidywany stopień jednorodności i niezawodności przy możliwie niskich kosztach dopasowania do wymagań rynku7.

Przytaczając słowa Kotarbińskiego5 "wszak dobra robota, sprawność, obowiązuje w każdej specjalności, w każdym zawodzie, co więcej, w czymkolwiek, co robimy, również i w dziedzinie pozazawodowej, zwykłych życiowych czynnościach", odnosi się zarówno do szkół, instytucji kształcących oraz przedsiębiorstw.

Mówiąc o jakości kształcenia zawodowego, wymienia się często zamiennie, dwa terminy: kompleksowe (globalne, powszechne) zarządzanie przez jakość TQM (Total Quality Management) oraz międzynarodowe normy zarządzania jakością ISO serii 9000:2000. "Najlepszym ze znanych podejść do systemów utrzymania jakości w szkoleniach jest seria norm ISO serii 9000:2000 opracowana przez International Organization for Standarization (ISO) oraz normy Investors in People, opracowane w Wielkiej Brytanii, które służą również do ustalenia poziomu dobrej praktyki lub wskaźników dla kształcenia, szkoleń i dalszego rozwoju"8.

TQM - "Zarządzanie przez jakość", jest najbardziej zaawansowaną metodą zarządzania jakością, która dąży do zaspakajania potrzeb i oczekiwań klientów dzięki pełnemu zaangażowaniu wszystkich członków organizacji w procesie poprawy wszelkich aspektów jej działalności. TQM jest normatywną teorią, która analizuje nastawienie ludzi i poprzez nie efektywność organizacji jest celem, do którego należałoby dążyć oraz zaspakajać oczekiwania i wymagania klienta.

ISO - jest międzynarodową grupą norm, definiującą wymagania wobec systemu zarządzania jakością, dla udowodnienia posiadania zdolności (umiejętności) do rozwoju i dostarczenia produktu lub usług w celu zapobiegania występowania powtarzalnych błędów. Normy ISO są zestandaryzowanym działaniem prowadzącym do TQM i są wycinkiem strategii TQM.

Współczesne systemy jakości wywodzące się z koncepcji Williama Deminga, TQM i ISO 9000:2000, postulują ukierunkowanie wszystkich działań na spełnienie potrzeb klientów, odbiorców naszych usług edukacyjnych oraz nieustanne doskonalenie pracy i jej efektów. Cykl Deminga, wyznacza etapy każdego racjonalnego działania poprzez: planowanie, wykonanie planu, badanie przebiegu działań oraz ich udoskonalenie. W odniesieniu do pracy dyrektora szkoły lub placówki oświatowej oznacza to przede wszystkim: opracowanie perspektywicznego planu rozwoju (wizja i misja), organizowanie mierzenia jakości pracy szkoły (monitorowanie i diagnozowanie), wykorzystanie zebranych informacji o jakości pracy szkoły do podejmowania decyzji służących jej doskonaleniu.

Standaryzacja produkcji i usług narzuca standaryzację wymagań kwalifikacyjnych pracowników, sposób zdobywania i zmieniania kwalifikacji. Należy podkreślić, że systemy jakości bardzo dobrze funkcjonują w krajach wysoko uprzemysłowionych.

Mówiąc o jakości kształcenia zawodowego, trzeba mieć ustalony pewien poziom - normę wymagań. Jest nią standard kwalifikacji zawodowych. Standard kwalifikacji zawodowych opisuje zadania pracy, które mogą być realizowane w ramach specyficznej działalności zawodowej, a także związane z nią cechy psychofizyczne oraz wiedzę, umiejętności i postawy. Standardy stanowią obowiązkową normę, która musi być przestrzegana przez wszystkie instytucje rynku pracy i edukacji.

Standaryzacja kwalifikacji zawodowych ma następujące zalety:
- umożliwia zapewnienie jakości nauczania,
- precyzuje umiejętności zawodowe,
- zapewnia porównywalność certyfikatów uzyskanych w systemie szkolnym i poza szkolnym,
- zapewnia przejrzystość kwalifikacji zawodów i specjalności.

Na podstawie standardów kwalifikacji zawodowych budowane są standardy wymagań egzaminacyjnych. Podniesienie jakości oznacza m.in. ocenianie i potwierdzanie umiejętności, które dana osoba posiada.

Jednym z wskaźników jakości kształcenia zawodowego jest dostosowanie kwalifikacji zawodowych absolwentów szkół do potrzeb regionalnego i lokalnego rynku pracy. Potrzeby rynku pracy i oczekiwania pracodawców powinny wyznaczać wymiar jakościowy i ilościowy podaży absolwentów procesów kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego. Z drugiej strony edukacja zawodowa wpływa na wzrost gospodarczy, produktywność i konkurencyjność gospodarki. Od jakości kształcenia zawodowego zależy w dużej mierze postęp i rozwój gospodarki3.

To absolwenci szkół zawodowych powinni być "motorem" postępu, innowacji, wdrażania nowych rozwiązań do procesów wytwarzania, dystrybucji i usług, nowych technik i technologii wytwarzania. Zasoby ludzkie stanowią najważniejsze źródło bogactwa narodowego. Kapitał i zasoby naturalne są biernymi czynnikami produkcji. Niestety, dzisiaj edukacja nie wyprzedza rynku pracy z uwagi na dużą bezładność systemu. Przyspieszenie takie będzie możliwe pod warunkiem szybkiego procesu integracji w sferze gospodarczej, obejmujące cztery pakiety dotyczące swobody przepływu towarów, usług, kapitału i osób/pracowników. Absolwenci polskiej szkoły zawodowej powinni być konkurencyjni na europejskim rynku pracy ze względu na posiadane kwalifikacje zawodowe w stosunku do absolwentów szkół państw UE. W planowaniu kierunków i treści kształcenia zawodowego powinniśmy uwzględniać tendencje zmian występujących na europejskim rynku pracy.

Resort edukacji dla podniesienia jakości kształcenia zawodowego w Polsce planuje następujące działania4:
- zbudowanie z udziałem samorządów pracodawców i pracobiorców, systemu standardów kwalifikacji zawodowych, które powinny stanowić bazę dla tworzenia programów nauczania w poszczególnych zawodach oraz standardów wymagań egzaminacyjnych;
- tworzenie warunków do kształcenia praktycznych umiejętności zawodowych, rozszerzenie systemu praktycznej nauki zawodu, działania na rzecz poprawy wyposażenia bazy dydaktycznej systemu edukacji, w tym tworzenie dobrze wyposażonych centrów kształcenia praktycznego i ustawicznego;
- wdrożenie procedur akredytacji i kontroli ośrodków, edukacyjnych, doskonalących i egzaminacyjnych potwierdzających kwalifikacje w zawodzie;
- wspieranie wprowadzania w placówkach oświatowych systemów zarządzania jakością, w tym procedur zarządzania jakością opartych na normach ISO 9000:2000.

Zgodnie z decyzją Rady Unii Europejskiej, instytucje publiczne mogą od dnia 1 stycznia 1993 roku zlecać kształcenie przekraczające sto tysięcy Euro, tylko instytucjom oświatowym, które mogą się poszczycić posiadaniem certyfikatu wg rodziny norm DIN EN ISO 9000:20001. Ta decyzja dała w Europie określony sygnał do zmian. Czy zajdą szybkie zmiany w tym obszarze w polskich instytucjach edukacyjnych?...

Wartość certyfikatu wydanego według normy ISO jest dzisiaj ogólnie uznana, stała się synonimem solidności i potwierdzenia wysokiej jakości zarządzania.

ZAKOŃCZENIE

W warunkach konkurencyjności gospodarki rynkowej nie do przyjęcia jest nieznajomość kompleksowego sterowania jakością. Jeżeli szkoła zawodowa ma przygotować przyszłego pracownika do pracy w warunkach odpowiadającym założeniom i wymaganiom państw Unii Europejskiej, to programy nauczania należy zmodyfikować o treści związane z zarządzaniem jakością w przedsiębiorstwie.

Wprowadzenie systemu jakości ISO do placówki oświatowej kształcenia zawodowego, przynieść może wiele wymiernych korzyści takich, jak:
- zmiana świadomości pracowników (kadry kierowniczej, pracowników pedagogicznych i obsługi) oraz uczniów i słuchaczy;
- sprawniejszy system organizacyjny i lepszy obieg informacji;
- jasny podział kompetencji pracowników, a w efekcie większą motywację do pracy i wzrost poczucia odpowiedzialności;
- ustawiczne doskonalenie kadry;
- eliminowanie wadliwych programów nauczania i nieefektywnych metod kształcenia;
- ciągłą poprawę przebiegu procesu kształcenia i jego wyników;
- zwiększenie skuteczności działań oraz zmniejszenie kosztów.

Należy pamiętać, że normy jakości ISO, to nie regulacja prawna, ale wymóg klienta. ISO potrzebne jest w każdej instytucji oświatowej/firmie, która poważnie myśli o swojej dalszej egzystencji i promocji usług na rynku po zjednoczeniu z UE. Praca nad systemem jakości to na pewno duży wysiłek organizacyjny, czasowy i finansowy dla instytucji, jednak trud włożony przez wszystkich - kierownictwo i pracowników, w proces kształtowania jakości optymalnej, rozumianej kompleksowo, przyniesie konkretne, wymierne efekty.

Po prostu na początku dwudziestego pierwszego wieku wchodzi nowa era, nowy czas... - CZAS DLA JAKOŚCI.

Piotr Stasiak

Literatura:
1. Bartz B., Międzynarodowa certyfikacja jakości kształcenia, Wyd. Novum, Płock 2000 r.
2. Bengtsson J., Rynki pracy przyszłości, wyzwania dla polityki edukacyjnej, Nauka i Szkolnictwo Wyższe nr 7, 1996 r.
3. Gerlach R.(red.), Kształcenie prozawodowe i zawodowe w kontekście integracji Europy, Wyd. AB, Bydgoszcz 2001 r.
4. Jeruszka U., Kształcenie zawodowe wobec integracji z Unią Europejską, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001 r.
5. Kotarbinski T., Hasło dobrej roboty, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975 r.
6. Kwiatkowski S.(red.), Kształcenie zawodowe, Rynek pracy, Pracodawcy, IBE, Warszawa 2000 r.
7. Oakland J.S, Total Quality Management. Butterworth-Heinemann Ltd., Oxford 1992 r.
8. Raport o zdolności zatrudnienia w świecie 1998-99. Zdolność do zatrudnienia w gospodarce globalnej, MBP Genewa 1998, MPiPS, Warszawa 1999 r.

Mirosława Grzemba-Wojciechowska